Bài viết này giải thích nhiều khía cạnh của “thuyết về tâm trí’- ToM khi quan sát các hiện tượng tâm lý của trẻ với ASD. Nhiều chuyên viên khá quen thuộc với các hiện tượng này, vì được tập huấn nhiều trong các chương trình hướng dẫn lượng giá và can thiệp. Nhưng để hiểu một cách hệ thống, trong mối liên quan với ToM, và tìm hiểu thêm về một nhà nghiên cứu tiên phong của lý thuyết này, thì quả là còn ít tài liệu đề cập để tìm hiểu.
Ngoài ra, khoảng năm 2015- 2017, tôi thấy nhiều tranh luận trên các diễn đàn về trẻ với ASD, về khái niệm “chụp ảnh”, cho rằng trẻ ASD chỉ phát âm một từ mà không biết hiểu từ đó. Có lẽ tranh luận trên xuất phát từ một nội dung ở phần cuối của bài viết này chăng. Simon Baron-Cohen không được đề cập như một nhà can thiệp nên việc tác giả khuyến nghị về một phương pháp can thiệp thì hợp lý. Nhưng về hiện tượng tâm lý “chụp ảnh” này, thì bài viết có lời trình bày rõ ràng, giúp các nhà chuyên môn hiểu kĩ về chức năng tâm lý. Mặt khác, nội dung này tôi đã thử triển khai thành một nội dung để can thiệp cho trẻ ASD về khái niệm thời gian. Tiếc là ý tưởng chưa kịp thực hiện vì trẻ rời phòng khám sớm. Đây cũng là một thực tế ở các phòng khám, cha mẹ trẻ thường hướng tới các trung tâm can thiệp mang tính giáo dục, khi trẻ ASD có mức trí tuệ cao.
Thuyết tâm trí thực chất là một mô tả một chức năng tâm lý, bao gồm thuyết tâm trí về nhận thức và thuyết tâm trí về cảm xúc.
Một vấn đề nữa, hy vọng bạn đọc lưu ý khái niệm “đọc trong mắt”, ở đây nhấn mạnh là ‘vùng quanh mắt’ với chi phối của dây VII. Trong sách dạy kĩ năng giao tiếp của Đại học Y Hà Nội vẫn liệt kê “ánh mắt’, làm cho sinh viên (có lẽ đọc ngôn tình quá nhiều???) vẫn khăng khăng với tôi về “mắt”. Đối với sinh viên y khoa, dĩ nhiên sự uyển chuyển hay ẩn ý có thể không giống các bạn mình bên tâm lý học, vì mắt thôi (giới hạn ngoài bởi mi mắt và gồm toàn bộ các cấu trúc trong hố mắt), đã là một chuyên ngành.
Tôi sưu tập được bài viết, nhưng không rõ thời gian xuất bản, có lẽ vào khoảng đầu những năm 2000.
Tự kỷ và ‘lý thuyết về tâm trí’
Simon Baron-Cohen
Hầu hết mọi người đều mang trong đầu mình cái mà các nhà tâm lý học gọi là ‘lý thuyết về tâm trí’- ToM. Một lý thuyết như vậy cho phép chúng ta suy ra các trạng thái tinh thần (niềm tin, mục đích, ý định, trí tưởng tượng, cảm xúc, v.v.) ở người khác. Chúng ta dường như làm điều này rất nhiều, như một cách suy nghĩ tự nhiên về lý do tại sao mọi người làm những gì họ làm.
Ví dụ, bạn có thể thắc mắc tại sao một số người bạn đã không gọi điện cho bạn trong một thời gian. Bạn có thể suy đoán rằng, có thể bạn đã xúc phạm họ theo một cách nào đó, hoặc ít nhất là họ nghĩ rằng bạn đã làm như vậy. Hoặc có thể họ đang cố gắng tránh mặt bạn vì họ cảm thấy rằng tình bạn đang ngột ngạt. Hoặc có thể họ chỉ muốn có thêm không gian. Vì vậy, bạn gọi cho họ và họ nói rằng mọi thứ đều ổn. Sau đó, bạn bắt đầu tự hỏi liệu khi họ nói vậy, họ có thực sự có ý đó không? Có lẽ họ đang muốn giữ thái độ lịch sự nhưng thực sự mong muốn tình bạn kết thúc?
Trong đoạn trên, bạn có thể thấy rằng có rất nhiều từ đề cập đến những gì diễn ra trong tâm trí của một người và của người khác. Các nhà tâm lý học gọi điều này, bằng cách sử dụng ‘lý thuyết’ của tâm trí (Astington, 1994), đơn giản bởi vì thường có rất ít bằng chứng về những gì người khác thực sự đang nghĩ hoặc cảm thấy, vì vậy mọi người suy đoán (giả thuyết) theo cách này. Lý thuyết về những gì có thể có trong tâm trí của ai đó là một cách quan trọng để giúp chúng ta hiểu rõ về hành vi và dự đoán những gì người đó có thể làm tiếp theo. Tóm lại, ToM là khả năng có thể, phản ánh nội dung trong tâm trí, của những người khác nhau.
Chứng tự kỷ
Trong bài này, tôi sẽ mô tả một số bằng chứng cho lập luận rằng, tình trạng tự kỷ liên quan đến những khó khăn trong việc tìm ra những gì đang diễn ra trong tâm trí của người khác. Nhưng trước tiên, phải tìm hiểu về chứng tự kỷ (Baron- Cohen và Bolton 1993). Tự kỷ được coi là rối loạn nặng nhất trong số các rối loạn tâm thần thời thơ ấu. Nó được chẩn đoán dựa trên sự phát triển bất thường của hành vi xã hội, giao tiếp và trí tưởng tượng, thường là có hiện diện của hành vi ám ảnh, lặp đi lặp lại hoặc theo nghi thức rõ rệt. Những đứa trẻ như vậy cảm thấy khó khăn khi trở thành một phần của một nhóm xã hội và bao trùm cả gia đình của mình bằng sự nhấn mạnh vào những mối bận tâm và những thói quen kỳ lạ của bản thân.
Một số trẻ tự kỷ gặp khó khăn trong học tập ở mức độ trung bình hoặc nặng, cho thấy rằng trẻ mắc chứng tự kỷ có các vấn đề lan tỏa hơn. Tỷ lệ trẻ em mắc chứng tự kỷ gặp khó khăn trong học tập được báo cáo là 65-70%, với 25-35% tương ứng có trí thông minh (IQ) ở mức trung bình hoặc trung bình khá.
Cũng giống như chứng tự kỷ có thể cùng xảy ra với những khó khăn trong học tập, vì vậy nó có thể đồng xảy ra với việc không có lời nói. Tuy nhiên, những đứa trẻ mắc chứng tự kỷ có khả năng nói, chắc chắn sẽ bị trì hoãn trong việc bắt đầu phản ứng, và khi chúng giao tiếp, chúng thực hiện điều này theo cách rất phiến diện, thay vì sử dụng đối thoại qua lại. Trẻ có xu hướng nói chuyện tại chỗ bạn, hơn là với bạn hoặc hướng tới bạn. Trẻ cũng có thể thường xuyên hiểu sai ý của người nói và cung cấp thông tin không tuân theo chuẩn giao tiếp để người nghe hiểu trẻ muốn nói gì. Những bất thường trong giao tiếp này được cho là phản ánh việc trẻ không cân nhắc đến những gì người nghe có thể đang nghĩ hoặc quan tâm. Thay vào đó, ngôn ngữ hầu như chỉ được sử dụng theo nghĩa đen và thực tế, để trả lời câu hỏi, thu thập thông tin hoặc đề nghị thông tin.
Cuối cùng, trẻ tự kỷ có nhận thức khác thường, thường xuyên chú ý đến những chi tiết nhỏ mà người khác bỏ sót (chẳng hạn như số thứ tự ở mặt sau của cột đèn đường) hoặc nhớ lại thông tin với độ chính xác đáng kể (chẳng hạn như ngày giờ chính xác mà trẻ đến một rạp hát lần cuối cùng, từ ba năm trước đó) hoặc chú ý đến kết cấu mà người khác có thể không nhận thấy (chẳng hạn như bề mặt một bức tường) hoặc bị tức giận bởi âm thanh trong môi trường xung quanh (chẳng hạn như âm thanh chói tai của điện thoại).
Tự kỷ và ToM
Bài này bắt đầu bằng cách mô tả cái cách, mà trong trường hợp bình thường, chúng ta diễn giải hành động và lời nói của nhau theo những gì mọi người có trong tâm trí mình. Chúng tôi gọi như vậy bằng cách sử dụng ToM và đó là cách chính mà chúng ta hiểu về người khác. Tuy nhiên, dường như không phải ai cũng có thể làm điều này một cách khá dễ dàng hoặc theo cùng một cách. Sự bất thường trong việc hiểu tâm trí của người khác – trong việc phát triển một ToM bình thường- không phải là đặc điểm tâm lý duy nhất của chứng tự kỷ, mà nó dường như là một bất thường cốt lõi và có thể là phổ biến ở những người như vậy (Bason-Cohen và cs. 1993b). Một số người mắc chứng tự kỷ thiếu gần như tất cả các dấu hiệu của ToM. Người ta có thể nghĩ về những trường hợp cực đoan như một dạng ‘mù tâm trí’ (Baron-Cohen 1995). Thông thường hơn, những người mắc chứng tự kỷ có một số kiến thức cơ bản của lý thuyết về tâm trí, nhưng gặp một số khó khăn trong việc sử dụng nó ở mức độ mà người ta mong đợi, do bù trừ trí thông minh của họ trong các lĩnh vực khác. Như bạn thấy, trí thông minh xã hội của họ đang tụt hậu so với trí thông minh phi xã hội của họ. Trong trường hợp của họ, người ta có thể nói rằng họ có mức độ thiểu năng trí tuệ, từ khó khăn nghiêm trọng đến mức trung bình, hoặc thậm chí rất nhẹ.
Bài này mô tả một số biểu hiện của hiện tượng trên và nhấn mạnh cách thức các thử nghiệm phù hợp với sự phát triển là cần thiết, để phát hiện ra nó. Lưu ý rằng các thuật ngữ “lý thuyết về tư duy” và “đọc tư duy”, ở một mức độ nào đó có thể được sử dụng đồng nghĩa. Bài này cũng nhằm mục đích minh họa cho việc xây dựng lý thuyết trong tâm lý học, vì ý tưởng rằng chứng tự kỷ có thể tạo công thức cho các vấn đề về lý thuyết tâm trí, cũng như là một cách hữu ích để hiểu một số triệu chứng chính của bệnh: các vấn đề xã hội và giao tiếp trong tư kỉ và, ở một mức độ nào đó, trí tưởng tượng hạn chế của người mắc chứng tự kỉ. (Tuy nhiên, lưu ý rằng lý thuyết này có rất ít hoặc không liên quan đến các triệu chứng khác của bệnh tự kỷ, chẳng hạn như nhận thức khác thường của bệnh nhân.) Lý thuyết sẽ giúp các nhà tâm lý học ứng dụng làm việc với những đứa trẻ với ASD hiểu thêm về tình trạng bệnh và hy vọng, về lâu dài, tìm ra những cách tốt hơn để can thiệp.
Sự khác biệt giữa tinh thần và thể chất
Có lẽ nơi tốt nhất để bắt đầu minh họa ToM bình thường, và cách mà nó phát triển bất thường trong chứng tự kỷ, là với sự phân biệt tinh thần và thể chất, vì nhiều người cho rằng sự phân biệt này là nền tảng cơ bản của ToM. Bài test cho ToM là một cách tốt để diễn đạt nó là gì. Bài test bao gồm việc cho một đứa trẻ nghe những câu chuyện trong đó một nhân vật đang trải nghiệm tinh thần (ví dụ: nghĩ về một con chó) trong khi nhân vật thứ hai đang trải nghiệm thể chất (ví dụ: ôm một con chó). Sau đó, người thử test yêu cầu trẻ đánh giá xem nhân vật nào trong số hai nhân vật có thể thực hiện các hành động khác nhau (ví dụ: nhân vật nào có thể vuốt ve con chó?). Những đứa trẻ 3-4 tuổi bình thường có thể dễ dàng đưa ra những phán đoán này (ví dụ chúng có thể phán đoán rằng chỉ có nhân vật đang ôm con chó mới có thể vuốt ve nó), qua đó chứng tỏ chúng có sự phát triển rõ ràng về sự phân biệt giữa những thứ tinh thần và thể chất. Trẻ em mắc chứng tự kỷ nặng gặp khó khăn trong việc đưa ra những phán đoán như vậy mặc dù có tuổi tâm thần ít nhất là 4 tuổi (Baron-Cohen 1989a).
Hiểu các chức năng của não
Trẻ 3-4 tuổi đang phát triển bình thường cũng đã biết rằng bộ não có một tập hợp các chức năng tinh thần, chẳng hạn như mơ, muốn, suy nghĩ, giữ bí mật, v.v. Một số cũng biết nó có các chức năng thể chất (chẳng hạn như khiến bạn di chuyển, hoặc giúp bạn sống sót, v.v.). Ngược lại, trẻ tự kỷ (nhưng có tuổi trí tuệ trên 4 tuổi) dường như biết về các chức năng thể chất, nhưng hầu hết không đề cập đến bất kỳ chức năng tinh thần nào của não (Baron-Cohen 1989a).
Sự khác biệt giữa biểu hiện và sự thực tế
Trẻ em từ khoảng 4 tuổi thường có khả năng phân biệt giữa biểu hiện và sự thực, nghĩa là, nhận ra các đồ vật có thể có nhận dạng sai lệch. Ví dụ, trẻ có thể phát hiện, khi được nhìn một ngọn nến có hình quả táo, rằng nó trông giống một quả táo nhưng thực sự là một ngọn nến. Trẻ tự kỷ, được quan sát với cùng một loại bài kiểm tra, có thể không nói về các đồ vật theo cách giống nhau, có thể nói rằng đồ vật thực sự là một quả táo hoặc thực sự là một ngọn nến, nhưng không nắm bắt được danh tính kép của đối tượng trong các mô tả tự phát của chúng (Baron-Cehen, 1969a). Vì điều này được cho là đòi hỏi bạn phải có khả năng theo dõi đồng thời cách một vật thể xuất hiện (trong tâm trí bạn) so với thực tế của nó, đây là một manh mối bổ sung cho thấy trong chứng tự kỷ có một khó khăn trong việc phát triển lý thuyết về tâm trí. Tuy nhiên, các giải thích khác về khó khăn này chắc chắn có thể có, vì nhiệm vụ này dựa vào kỹ năng ngôn ngữ khá phức tạp.
Kiểm tra niềm tin sai lầm bậc một
Các bài test niềm tin sai lầm bậc một gây nhiễu hiểu biết của trẻ về thực tế là những người khác nhau có thể có những suy nghĩ khác nhau về cùng một tình huống. Chúng được gọi là các bài test bậc nhất vì chỉ liên quan đến việc suy ra trạng thái tinh thần của một người. Thông thường, trẻ 4 tuổi đang phát triển có thể theo dõi xem những người khác nhau có thể nghĩ những điều khác nhau về thế giới như thế nào (Wimmer và Perner 1983). Ví dụ, khi giải thích những câu chuyện nổi tiếng như Cô bé quàng khăn đỏ hay Bạch Tuyết, ngay cả những đứa trẻ 4 tuổi sẽ nói những câu như: ‘Cô bé quàng khăn đỏ nghĩ rằng đó là bà của mình trên giường, nhưng thực sự đó là con sói độc ác’ hoặc là ‘Bạch Tuyết nghĩ rằng người phụ nữ lớn tuổi đang cho cô ấy một quả táo ngon ngọt. Cô ấy không biết rằng đó thực sự là người mẹ kế độc ác của mình, bà ấy ăn mặc giả và quả táo đã bị nhiễm độc!’. Một số lượng lớn các nghiên cứu đã nhiều lần chứng minh rằng trẻ tự kỷ gặp khó khăn trong việc chuyển đổi quan điểm của mình để đánh giá những gì người khác có thể nghĩ, thay vì chỉ đơn giản là báo cáo những gì bản thân chúng biết (Baron-Cohen và cộng sự, 1985).
‘Nhìn thấy dẫn đến biết’
Tuy nhiên, một nền tảng khác của ToM trên một đứa trẻ bình thường là sự hiểu biết về kiến thức đến từ đâu, để đứa trẻ có thể tìm ra ai biết điều gì và quan trọng hơn, ai hành động vì điều gì. Đây là một bước phát triển then chốt, đơn giản vì nó làm nền tảng cho giao tiếp phù hợp (nói với mọi người những gì họ không biết – thông báo cho người khác – thay vì nói cho họ biết những gì họ đã biết). Nó cũng củng cố sự hiểu biết về sự lừa dối, vì trước khi xem xét việc thay đổi niềm tin của ai đó về điều gì là sự thật, trước tiên bạn phải tìm ra những gì họ biết hoặc không biết. Sự lừa dối sẽ đổ bể khi mà bạn không thể theo dõi những gì người kia có thể biết hoặc không biết.
Trẻ 3 tuổi đang phát triển bình thường có thể hiểu nguyên tắc ‘nhìn thấy dẫn đến biết’, khi được đưa ra một câu chuyện về hai nhân vật, một trong hai người nhìn vào hộp và người kia chỉ chạm vào hộp, chúng có thể hiểu được rằng, chỉ người đã nhìn mới biết có gì trong hộp. Ngược lại, trẻ tự kỷ hầu như không có cơ hội trong bài test này và có nhiều khả năng chọn bất kì khi được hỏi “Ai biết cái gì trong hộp?” (Baron-Cohen và Goodhart 1994).
Nhận biết các từ mô tả trạng thái tinh thần
Hóa ra là đến 4 tuổi, những đứa trẻ đang phát triển bình thường cũng có thể chọn ra các từ trong danh sách từ đề cập đến những gì diễn ra trong tâm trí hoặc những gì trí óc có thể làm. Những từ này bao gồm ‘nghĩ’, ‘biết’, ‘mơ’, ‘giả vờ’, ‘hy vọng’, ‘ước gì’ và ‘tưởng tượng’. Chúng dễ dàng phân biệt với các loại động từ (không phải tinh thần) khác như ‘nhảy’, ‘ăn’ hoặc ‘di chuyển’, của các loại danh từ (không phải tinh thần) khác, ‘cửa’, ‘trường học’ hoặc ‘máy tính’ . Trẻ tự kỷ gặp nhiều khó khăn hơn trong việc đưa ra nhận định này (Baron-Cohen ef al. 1994). Đây thực sự là một bài test về vốn từ vựng về tinh thần của trẻ, nhưng nó cũng có thể là một chỉ báo cho thấy sự phát triển khái niệm trong lĩnh vực này cũng kém hơn so với mong đợi đối với độ tuổi tinh thần chung của trẻ.
Các từ mô tả trạng thái tinh thần trong lời nói tự phát
Phát hiện ltrước đây báo cáo rằng trẻ tự kỷ tạo ra ít từ về trạng thái tinh thần hơn trong các mô tả tự phát về các câu chuyện hình ảnh liên quan đến hành động và lừa dối, so với các trẻ bình thường (Beroa-Cohen và cs. 1966; Tager-Flucherg 1992). Tất nhiên, chỉ vì họ không sử dụng những từ này quá dễ dàng, điều này có thể không nhất thiết phản ánh sự thiếu năng lực. Nó có thể chỉ đơn giản là sự thiếu quan tâm. Nhưng khi kết hợp với các bằng chứng thực nghiệm khác được tóm tắt trong bài này, có khả năng là điều này phản ánh sự chậm trễ hoặc khó khăn trong việc hiểu các khái niệm trạng thái tinh thần, ít nhất là giảm sự chú ý đến các hiện tượng đó.
Chơi giả vờ tự phát
Các nghiên cứu về trẻ em từ giữa những năm 1970 đã báo cáo rằng tần suất chơi giả vờ trong trò chơi tự phát của trẻ tự kỷ thấp hơn (Wing và cs. 1977; Baron-Cohen 1987). Điều này có thể được hiểu theo nhiều cách khác nhau. Ví dụ: nó có thể phản ánh sự thất bại trong việc phản ánh trí tưởng tượng của chính một người – một khó khăn trong việc đọc suy nghĩ. Hoặc nó có thể phản ánh một sai lầm khi chuyển sự chú ý linh hoạt từ “chế độ thực tế” sang “chế độ giả vờ”, do một số khía cạnh của cái được gọi là chức năng điều hành (Jarsold và cs. 1994). Hoặc nó có thể có nghĩa là cả hai.
Hiểu nguyên nhân của cảm xúc
Cảm xúc có thể do các sự kiện vật lý gây ra (ví dụ như ngã khiến bạn khóc, được tặng một món quà khiến bạn cảm thấy hạnh phúc). Nhưng cảm xúc cũng có thể được gây ra bởi các trạng thái tinh thần như ham muốn và niềm tin. Ví dụ, bạn có thể hạnh phúc vì đạt được điều mình muốn hoặc vì bạn nghĩ rằng mình đang đạt được điều mình muốn. Trẻ 4 – 6 tuổi đang phát triển bình thường hiểu cả hai loại nguyên nhân cảm xúc, Ngược lại, các nghiên cứu cho thấy trẻ tự kỷ ở độ tuổi tâm thần này gặp khó khăn với việc tiến tới các trạng thái tinh thần phức tạp như nguyên nhân của cảm xúc (Baron- Cohen 1991; Baron-Cohen và cs, 1993a).
Suy ra từ hướng nhìn
Tại sao chúng ta dành quá nhiều thời gian để nhìn vào mắt mọi người? Vào những năm 1980, người ta không biết, thông tin xung quanh mắt của một người nào đó có thể truyền tải đến một người khác. Giờ đây, chúng ta biết rằng ngay cả trẻ nhỏ bình thường (4 tuổi) cũng có thể suy nghĩ về hướng nhìn khi ai đó đang suy nghĩ về điều gì đó. Hướng nhìn cũng cho phép trẻ nhỏ bình thường ở cùng độ tuổi tìm ra đối tượng mà một người quan tâm. Ngược lại, trẻ em mắc chứng tự kỷ tương đối mù mờ với những thông tin như vậy từ hướng nhìn, mặc dù chúng có thể trả lời câu hỏi rõ ràng, ‘Charlie đang nhìn gì? Việc giải thích theo hướng tinh thần đối với đôi mắt của người khác dường như không đến với họ một cách tự nhiên (Baron-Cohen và Cross 1992; Baron-Cohen và cộng sự 1995).
Giám sát ý định riêng của một người
Chúng tôi đã đề cập đến một số bài kiểm tra về việc hiểu suy nghĩ của người khác, nhưng một loại trạng thái tinh thần quan trọng khác là ý định. Muốn tìm hiểu lý do tại sao mọi người hành xử như họ đã làm, thì phải có khả năng theo dõi ý định của họ, vì chỉ theo dõi các hành động thì chỉ cung cấp cho bạn mô tả về những gì mọi người làm chứ không phải tại sao họ làm điều đó. Trong một thử nghiệm mới về điều này, những đứa trẻ 4 tuổi bình thường được yêu cầu bắn súng đồ chơi vào một trong sáu mục tiêu, nêu rõ mục tiêu dự định của chúng. Sau đó, những đứa trẻ không hề hay biết, kết quả đã bị người thực nghiệm thao túng, cho phép trẻ đôi khi bắn trúng mục tiêu đã chọn của mình, và đôi khi không trúng. Trẻ 4 tuổi đang phát triển bình thường có thể trả lời câu hỏi, “Bạn định bắn cái nào”, ngay cả khi chúng không đạt được ý định của mình, nhưng trẻ tự kỷ thường nhắc đến cái mà chúng thực sự bắn (Phillips và cộng sự 1998).
Lừa dối
Sự lừa dối có liên quan đến việc hiểu tâm trí của những người khác đơn giản là vì nó liên quan đến việc cố gắng làm cho người khác tin rằng điều gì đó là đúng trong khi thực tế là sai. Nói cách khác, tất cả chỉ là cố gắng thay đổi suy nghĩ của người khác. Khi được 4 tuổi, đứa trẻ đang phát triển bình thường thể hiện sự hứng thú với việc lừa dối và bắt đầu trở nên thành thạo hơn với nó. Bỏ khía cạnh đạo đức sang một bên, những dấu hiệu lừa dối như vậy có thể được coi là thước đo cho thấy đứa trẻ đang hiểu những tâm trí khác. Tất nhiên, những nỗ lực lừa dối ban đầu của đứa trẻ có thể vụng về và không hiệu quả, chẳng hạn như đứa trẻ tuyên bố rằng nó không lấy chiếc bánh quy sô cô la, trong khi bằng chứng về câu chuyện hiện trên khuôn mặt của nó, hoặc đứa trẻ trong trò chơi trốn tìm, gọi từ nơi ẩn nấp sau rèm cửa: ‘đến tìm tôi!’. Trong những trường hợp này, đứa trẻ được cho là đang cố lừa dối, nhưng không biết mình đã lộ manh mối mà sẽ dẫn người khác đến sự thật.
Trẻ tự kỷ đã được chứng minh là gặp khó khăn trong việc tạo ra sự lừa dối và hiểu được, khi nào người khác đang lừa dối mình. Một ví dụ về một bài kiểm tra là ‘trò chơi giấu xu’ (Baron-Cohben 1992), trong đó mục đích của trò chơi là không tiết lộ bạn đã giấu một xu trong tay nào. Trẻ nhỏ mắc chứng tự kỷ, mặc dù có tuổi trí tuệ cao hơn trẻ 4 tuổi, nhưng thường mắc lỗi trong trò chơi này, điều này cho thấy chúng không hiểu cách đánh lừa một cách rất rõ ràng. Ví dụ về các lỗi của trẻ là giấu đồng xu trong một tay, nhưng lại để ngỏ ở mặt khác; hoặc giữa các thử nghiệm, chuyển đồng xu từ nắm đấm của tay này sang nắm đấm tay khác; hoặc đưa đồng xu ra khỏi tầm mắt và sau đó nói với người khác rằng “nó ở đây!”, v.v.
Hiểu ẩn dụ, châm biếm và mỉa mai
Happé (1994) đã kiểm tra xem trẻ tự kỷ có hiểu lời nói ẩn ý thông qua việc hiểu câu chuyện hay không. Lời nói ẩn ý cũng đòi hỏi sự hiểu biết về ý định của người nói, để vượt ra khỏi cấp độ nghĩa đen của việc chỉ đơn giản ánh xạ các từ tới các tham chiếu của chúng. Ví dụ về ngôn ngữ ẩn ý mang tính châm biếm mỉa mai (‘Hôm nay phòng của con trông sạch sẽ nhỉ!!!’ ‘, do một phụ huynh bực tức thốt lên với một đứa trẻ) và ẩn dụ (‘Cháu có một cái lưỡi sắc bén!’). Kết quả cho thấy rằng bài kiểm tra đọc tư duy nâng cao hơn này (được đưa ra ở mức độ của một đứa trẻ 8 tuổi bình thường) cho thấy những khó khăn về khả năng đọc tinh tế hơn ở những người chức năng cao trong phổ tự kỷ. Một phát hiện tương tự khi sử dụng một bài test đơn giản hơn, trong một nghiên cứu về trẻ mẫu giáo bình thường, dựa trên ý tưởng để xem liệu trẻ có thể hiểu được ý định nói đùa của ai đó hay không. Trẻ em dưới 3 tuổi nghe thấy những câu nói như ‘Đây là một chiếc giày’, do người thử nghiệm nói, trong khi chỉ vào một cái cốc, và được hỏi tại sao người thử nghiệm lại nói như vậy. Những đứa trẻ bình thường có lời giải thích là ‘nói đùa’ và ‘giả vờ’, trong khi trẻ tự kỷ có xu hướng ám chỉ người nói đã nói sai (‘Đó không phải là một chiếc giày, đó là một chiếc cốc?) (Baron-Cohen 1997).
Ngữ dụng học
Hiểu cách nói ẩn ý và sự hài hước là một tập hợp con của ngữ dụng, hoặc cách sử dụng ngôn ngữ phù hợp với bối cảnh xã hội (Baron-Cohen 1988).
Ngữ dụng học bao hàm ít nhất những điều sau:
* trình bày cho người nghe cụ thể
* điều chỉnh nội dung bài trình bày của bạn với những gì người nghe của bạn đã biết hoặc cần biết
* tôn trọng các nguyên tắc hội thoại như trung thực, phù hợp, ngắn gọn và lịch sự
* xoay chuyển một cách thích hợp để có không gian cho cả những người tham gia đối thoại
* nhạy cảm với sự đóng góp của người khác vào cuộc trò chuyện
* nhận ra điều gì là sai hoặc đúng để nói trong một bối cảnh cụ thể
* tiếp tục chủ đề
* giúp người nghe của bạn theo dõi một cách thích hợp khi có sự thay đổi chủ đề.
Hầu hết mọi khía cạnh của ngữ dụng đều liên quan đến sự nhạy cảm đối với trạng thái tinh thần của người nói và người nghe, và do đó nó là đọc suy nghĩ, mặc dù điều quan trọng cần lưu ý là ngữ dụng cũng liên quan đến việc sử dụng ngữ cảnh. Điều này có nghĩa là một khó khăn trong ngữ dụng có thể xảy ra vì ít nhất hai lý do khác nhau: một số mức độ ‘mù trí tuệ’, hoặc một mức độ nào đó của cái mà Frith (1989) gọi là ‘tính liên kết trung tâm yếu’ (sử dụng ngữ cảnh). Hai nghiên cứu thực nghiệm về ngữ dụng học ở trẻ tự kỷ bao gồm một bài kiểm tra về việc liệu các nguyên tắc liên quan đến hội thoại có thể được nhận ra hay không và một bài kiểm tra về khả năng nhận biết khi ‘ai đó nói điều sai’ (faux pes). Cả hai nghiên cứu đều cho rằng trẻ tự kỷ gặp khó khăn trong lĩnh vực này (Surian và cộng sự 1996; Baron-Cohen và cộng sự.).
Trí tưởng tượng
Chúng tôi đã thảo luận về mức độ liên quan của trò chơi giả vờ trước đó, nhưng đây chỉ là một cách khả thi để thể hiện trí tưởng tượng. Nói rộng hơn, trí tưởng tượng có liên quan đến ToM vì nó liên quan đến việc xây dựng một thế giới không thực tồn tại hoàn toàn trong tâm trí của bạn và có thể phản ánh về thế giới ảo này. Trong một nghiên cứu, Scott và Baron-Coben (1996) đã điều tra khả năng của trẻ tự kỷ trong việc vẽ những bức tranh về các vật thể không có thật hoặc không thể (chẳng hạn như người hai đầu) và phát hiện ra rằng trẻ tự kỷ càng miễn cưỡng hơn vì ít có khả năng diễn đạt qua vẽ hình hơn trẻ bình thường.
Những kết quả này có thể là do cái gọi là ‘chức năng điều hành’ (vì vậy cần bỏ các các cách tiếp cận thông thường trong trò vẽ tranh và thay thế các phương pháp này bằng các phương pháp mới). Tuy nhiên, có bằng chứng thực nghiệm cho thấy sự suy giảm trí tưởng tượng dai dẳng ở cả trẻ em mắc chứng tự kỷ và Hội chứng Asperger trong một loạt các nhiệm vụ không bị giới hạn trong vẽ tranh (chẳng hạn như kể chuyện và các biện pháp sáng tạo tiêu chuẩn). (Hội chứng Asperger là một dạng tự kỷ nhẹ hơn, không có sự chậm phát triển về nhận thức, nhưng có những bất thường về tương tác xã hội và các hoạt động lặp đi lặp lại hoặc rập khuôn.) Bằng chứng này rõ ràng phù hợp với các mô tả lâm sàng về trí tưởng tượng bị suy giảm ở những người mắc chứng tự kỷ, như được chỉ ra trong hầu hết các hệ thống phân loại chẩn đoán.
Tương quan với các kỹ năng xã hội trong cuộc sống thực
Ở đây người ta có thể nêu lên mối nghi ngại rằng, ToM chỉ đơn giản là đo lường các khía cạnh của hiểu biết xã hội trong điều kiện phòng thí nghiệm và như vậy, không liên quan gì đến tình trạng suy giảm chức năng xã hội trong thế giới thực. Vì lý do này, Frith và các đồng nghiệp của cô đã xem xét mối tương quan của kĩ năng ToM ở trẻ tự kỷ trong mối quan hệ với hành vi trong thế giới thực. Sử dụng bảng câu hỏi với giáo viên, hỏi về các kỹ năng thực tế trong cuộc sống như giữ bí mật, an ủi người khác và hiểu ý định của người khác, họ báo cáo rằng các bài kiểm tra trong phòng thí nghiệm thực sự có tương quan đáng kể với các hành vi liên quan này, do đó cung cấp do đó cung cấp một giá trị hợp lệ của các bài test (Frith , Happé và Siddons 1994).
Kiểm tra niềm tin sai lầm bậc hai
Tính phổ biến của những khó khăn về ToM trong bệnh tự kỷ đã được đặt câu hỏi, đơn giản vì một tỷ lệ trẻ em mắc chứng tự kỷ có thể vượt qua các bài kiểm tra bậc một. Các bài kiểm tra bậc một, bao gồm hầu hết các bài kiểm tra được đánh giá ở trên, chỉ liên quan đến việc suy ra trạng thái tinh thần của một người. Happé (1996) chỉ ra rằng điều này vẫn có thể có nghĩa là những bất thường này là phổ biến, vì không có trường hợp nào được báo cáo về trẻ tự kỷ vượt qua bậc một của các bài test tâm trí ở độ tuổi tâm thần phù hợp. Do đó, một cá nhân hoạt động tốt với tình trạng tự lực (ví dụ như với Hội chứng Asperger) có trí thông minh bình thường, sẽ có thể vượt qua các bài kiểm tra như vậy khi 3-4 tuổi. Tuy nhiên, thông thường, trẻ đó có độ tuổi sinh học lớn hơn khi chúng vượt qua các bài kiểm tra như vậy. Tương tự, Happé (1996) nhận thấy rằng trẻ tự kỷ cần trung bình đến 9 tuổi để vượt qua các bài test như vậy, và tuổi trí tuệ thấp nhất của một cá nhân tự kỷ vượt qua các bài test đó là 5 tuổi rưỡi.
Như người ta có thể mong đợi, do sự chậm trễ trong việc tiếp thu bậc nhất trong ToM, những cá nhân này thường thất bại trong các bài test niềm tin sai lầm bậc hai (Baron-Cohen 1989b). Các bài test bậc hai liên quan đến việc xem xét các trạng thái tinh thần được ẩn (ví dụ: suy nghĩ của một người về suy nghĩ của người khác). Trong khi các bài kiểm tra bậc một tương ứng với mức độ tuổi tâm thần bình thường là 4 tuổi, thì các bài kiểm tra bậc hai tương ứng với mức độ tuổi tâm thần 6 tuổi. Đây có thể là một cách khác để tiết lộ nếu có một sự chậm phát triển cụ thể trong lý thuyết về tâm trí tại một thời điểm phát triển sau này. Một số cá nhân mắc chứng tự kỷ hoặc Hội chứng Asperger có chức năng cao (về chỉ số IQ và trình độ ngôn ngữ), và thường là người lớn, có thể vượt qua các bài kiểm tra niềm tin sai lầm bậc hai. Tuy nhiên, những người có thể vượt qua các bài test bậc hai như vậy có thể gặp khó khăn trong ToM bậc cao hơn, chẳng hạn như suy ra các trạng thái tinh thần phức tạp như không quy luật và lừa kép ở các nhân vật trong truyện – bài test mức độ tuổi tâm thần 6 tuổi (Happé 1994) – hoặc trong giải mã các trạng thái tinh thần phức tạp từ một biểu hiện trong vùng mắt của khuôn mặt (Baron-Cohen et at. 1997).
Ứng dụng của lý thuyết vào can thiệp
Việc xây dựng lý thuyết về một tình trạng như chứng tự kỷ là một chuyện, vấn đề không chỉ là để mô tả thế giới: vấn đề là thay đổi nó. Những lý thuyết như vậy có tính ứng dụng thực tế nào cho thế giới của những đứa trẻ này, để chúng ta có thể cải thiện tình hình của chúng không? Ở đây, tôi sẽ đề cập ngắn gọn đến một ứng dụng thực tế của ToM với chứng tự kỷ.
Đã có những nỗ lực cố gắng dạy trẻ tự kỷ cách đọc suy nghĩ. Đây là ứng dụng thực tế hợp lý nhất. Nếu các bài kiểm tra được mô tả ở trên nêu bật những khó khăn cụ thể trong những gì những đứa trẻ này hiểu được, thì phương pháp giảng dạy có cấu trúc có thể tạo ra sự khác biệt. Một ví dụ cụ thể về điều này liên quan đến việc giáo viên (một nhà tâm lý học) giải thích cho trẻ tự kỷ rằng, suy nghĩ giống như những bức ảnh trong đầu mọi người (Swettenham và cs. 1996). Điều này mang lại cho trẻ tự kỷ một sự tương tự cụ thể để giúp chúng nắm bắt được suy nghĩ là gì. Vì trẻ tự kỷ không gặp khó khăn gì trong việc hiểu máy ảnh và ảnh là gì, bạn có thể đi một chặng đường dài nếu sử dụng phép loại suy này.
Cụ thể, bạn nói với đứa trẻ rằng tâm trí giống như một chiếc máy ảnh, và ống kính máy ảnh giống như con mắt. Sau đó, giáo viên giải thích rằng cũng giống như khi bạn hướng máy ảnh vào một thứ gì đó và nhấp vào nút, thao tác này sẽ tạo ra hình ảnh của thứ đó bên trong máy ảnh, vì vậy khi một người đối mặt với một thứ gì đó và nhìn vào nó, điều này sẽ tạo ra một bức ảnh của điều đó bên trong đầu của người đó.
Sau đó, giáo viên minh họa điều này bằng cách sử dụng máy ảnh polaroid, vì sau đó trẻ có thể thực hành sử dụng thiết bị này để xem hình ảnh tức thì được tạo ra. Bước tiếp theo của việc giảng dạy là nói với trẻ rằng một số bức tranh đã bị lỗi thời, bởi vì mọi thứ trên thế giới thay đổi mà bức ảnh không phản ánh sự thay đổi đó. (Ví dụ: bạn có thể chuyển nhà, khi đó hình ảnh ngôi nhà đã có thì trở thành hình cũ của bạn). Theo cách tương tự, mọi người có thể có những hình ảnh bị lỗi thời trong tâm trí của họ (niềm tin không còn đúng nữa) vì chúng không ghi lại được sự thay đổi. Dạy bước này cho phép trẻ tự kỷ tìm ra lý do tại sao ai đó có thể hành động theo cách mà họ đã làm, trên cơ sở hình dung sự lỗi thời trong tâm trí chúng. Bước cuối cùng liên quan đến việc dạy trẻ rằng nếu mọi người đang tìm kiếm thứ gì đó, họ sẽ đi tìm nó ở nơi được hiển thị trong hình trong đầu ở lần trước.
Với phương pháp giảng dạy có phần phức tạp này, các nhà tâm lý học đã chỉ ra rằng trẻ tự kỷ có thể học cách tìm ra nơi ai đó sẽ nhìn nếu có thứ gì đó được di chuyển khi người đó không có mặt – chúng có thể tìm ra rằng người đó sẽ đi đến nơi mà họ nghĩ đối tượng có thể ở, hơn là vị trí thực tế của nó. Đó là, trẻ tự kỷ có thể được dạy để vượt qua các bài kiểm tra niềm tin sai lầm bậc một. Đây chỉ là mục đích giúp đỡ trẻ em mắc chứng tự kỷ có được ý tưởng về cách đọc tư duy.
Kết luận
Khó khăn trong việc đọc suy nghĩ trong các dạng của phổ tự kỷ xuất hiện sớm (ít nhất là từ cuối năm đầu tiên của cuộc đời, nếu bạn bao gồm cả bất thường về chú ý chung, như không theo dõi những gì người khác quan tâm). Chúng cũng có vẻ phổ biến (nếu bạn kiểm tra những điều này vào đúng thời điểm phát triển hoặc, trong trường hợp những trẻ lớn – có chức năng cao, bằng cách sử dụng test có độ nhạy cao, phù hợp với lứa tuổi).
Một số manh mối liên quan đến cơ sở não bộ của những khó khăn về ToM trong bệnh tự kỷ đang được thu thập trên cả phương diện hình ảnh thần kinh chức năng (Baron-Cohen và Ring 1994; Happé và cs. 1996), và các nghiên cứu về tổn thương não mắc phải (Stone và cs 1998a ; 1998b). Người ta hy vọng rằng nghiên cứu trong tương lai trong lĩnh vực này sẽ cải tiến cả về các kỹ thuật nghiên cứu kỹ năng này, và tiến xa hơn trong việc tìm hiểu các cơ chế cơ bản cần thiết cho việc đọc tư duy. Cuối cùng, điều quan trọng nhất, phần lớn các nghiên cứu cơ bản về vấn đề này có thể có ứng dụng lâm sàng trong các lĩnh vực can thiệp / giảng dạy hoặc chẩn đoán (Baron-Cohen và cộng sự 1996). Đây là một lĩnh vực cần thăm dò có hệ thống.
Giám sát
Tiến sĩ Baron-Cohen đã được hỗ trợ bởi Hội đồng Nghiên cứu Y khoa trong suốt thời gian thực hiện công việc này.
Can Thiệp Đa Ngành 