Bài viết dựa trên cuốn sách “Hướng dẫn chăm sóc trẻ tự kỉ tại nhà”- một công trình do PNJ tài trợ cho một nhóm tác giả. Tuy vậy, nội dung sách không được thống nhất và chưa nổi bật được các yếu tố “tại nhà”. Và việc mô tả các mô hình giáo dục đặc biệt sau cần nhấn mạnh rằng, nó được tổ chức cho các dạng khuyết tật phát triển nói chung, do sự liên quan lẫn nhau của các dạng khuyết tật. Với từng dạng khuyết tật biệt định, cần có hướng dẫn cụ thể riêng. Và sách thì cũng chưa nhấn mạnh được hướng dẫn cụ thể riêng cho trẻ tự kỉ.
Các mô hình giáo dục học sinh các dạng khuyết tật, tuy có nhiều dạng khuyết tật khác nhau nhưng tựu chung có thể quy về ba dạng cơ bản, gồm Chuyên biệt, Hội nhập và Hòa nhập. Giáo dục hòa nhập là mục tiêu cao nhất mà trẻ rối loạn phổ tự kỷ hướng đến. Song không phải trẻ nào cũng có thể học hòa nhập. Và mỗi mô hình giáo dục đều có những điểm tích cực và hạn chế riêng. Cha mẹ nên dựa trên khả năng của con và ưu nhược điểm của các mô hình giáo dục mà lựa chọn mô hình giáo dục phù hợp cho con.
Mô hình giáo dục chuyên biệt
Mô hình giáo dục chuyên biệt cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ là phương thức giáo dục tách biệt trẻ rối loạn phổ tự kỷ vào cơ sở giáo dục riêng theo các chương trình giáo dục riêng. Mô hình giáo dục chuyên biệt thường được xác định là phù hợp với trẻ rối loạn phổ tự kỷ mức độ nặng hoặc có hành vi không thể hòa nhập. Mô hình này cũng phù hợp với trẻ rối loạn phổ tự kỷ có khả năng đặc biệt, cần được giáo dục theo chương trình riêng để phát huy khả năng đặc biệt của mình.
Về cơ bản mô hình giáo dục chuyên biệt cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ hướng đến các mục tiêu chính sau:
(1) Mục tiêu nhân đạo- trẻ rối loạn phổ tự kỷ là đối tượng trợ giúp của các tấm lòng hảo tâm, tuy nhiên rối loạn phổ tự kỷ trong quan niệm thường được xem là ‘bệnh của nhà giàu’ do vậy mục tiêu này không rõ như ở mô hình giáo dục chuyên biệt dành cho các dạng khuyết tật khác;
(2) Mục tiêu chăm sóc, giáo dục, phục hồi chức năng- đây là mục tiêu chính với trẻ rối loạn phổ tự kỷ, tùy vào mức độ khuyết tật mà việc xác định các mục tiêu chăm sóc giáo dục phục hồi chức năng khác nhau;
(3) Mục tiêu giám sát, quản lý- mô hình giáo dục chuyên biệt đáp ứng việc tách biệt và giám sát trẻ rối loạn phổ tự kỷ, ở nhiều nơi mục tiêu này trở thành mục tiêu chính, trẻ rối loạn phổ tự kỷ, đặc biệt nhóm nặng, khi đến tuổi vị thành niên mà không có khả năng học hòa nhập thường được đưa vào các trường chuyên biệt với mục tiêu giám sát quản lý. Mô hình “ngôi nhà dành cho người rối loạn phổ tự kỷ” với tính chất tương tự như mô hình giáo dục chuyên biệt, dành cho tuổi trưởng thành, khá phổ biến ở những nước phát triển.
Ưu điểm của mô hình giáo dục chuyên biệt là có thể đáp ứng đặc điểm của rối loạn phổ tự kỷ và từng cá nhân trẻ rối loạn phổ tự kỷ với chương trình giáo dục riêng thông qua kế hoạch giáo dục cá nhân. Điều kiện giáo dục tại mô hình giáo dục chuyên biệt được xây dựng phù hợp với trẻ rối loạn phổ tự kỷ (trình độ chuyên môn của giáo viên, tỷ lệ giáo viên/học sinh, cơ sở vật chất và phương tiện dạy học…) Quy trình tổ chức các hoạt động giáo dục của trường chuyên biệt phù hợp với trẻ rối loạn phổ tự kỷ. Các trẻ được đánh giá thường xuyên và lập kế hoạch giáo dục cá nhân theo định kỳ. Hoạt động giáo dục ở trường chuyên biệt khá mở và phù hợp với nhóm, hoặc từng học sinh. Trẻ rối loạn phổ tự kỷ được đánh giá theo kế hoạch giáo dục cá nhân do vậy không quá tạo áp lực lên trẻ và giáo viên.
Nhược điểm của mô hình giáo dục chuyên biệt là sự giáo dục tách biệt sẽ mang lại cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ những mặc cảm, tự ti và những cản trở cho các em phát triển hết khả năng của mình. Hơn nữa sự tách biệt về giáo dục dẫn đến sự tách biệt trẻ rối loạn phổ tự kỷ ra khỏi cộng đồng sau này. Từ nhỏ đã không được hưởng sự bình đẳng về học tập thì khi lớn lên, trưởng thành, trẻ không thể trở thành những thành viên bình đẳng ngoài xã hội. Nhiều học sinh sau khi kết thúc chương trình học lại phải bắt đầu lại từ đầu việc tái hòa nhập xã hội. Ngoài ra, mô hình giáo dục chuyên biệt rất tốn kém, chi phí cao cho xây dựng cơ sở vật chất, đào tạo đội ngũ giáo viên riêng và khó huy động được các lực lượng giáo dục khác tham gia vào giáo dục.
Mô hình giáo dục hội nhập
Giáo dục hội nhập trẻ rối loạn phổ tự kỷ là phương thức giáo dục trẻ rối loạn phổ tự kỷ trong lớp chuyên biệt, được đặt trong các trường bình thường. Trong quá trình giáo dục, trẻ rối loạn phổ tự kỷ nào có đủ điều kiện sẽ được học chung một số môn hoặc tham gia một số hoạt động cùng các bạn khác.
Mục tiêu chăm sóc, giáo dục, phục hồi chức năng cũng là mục tiêu chính với trẻ rối loạn phổ tự kỷ. Tùy vào mức độ khuyết tật mà việc xác định các mục tiêu chăm sóc, giáo dục, phục hồi chức năng khác nhau. Tuy nhiên mục tiêu chăm sóc và phục hồi chức năng có phần giảm nhẹ so với mô hình giáo dục chuyên biệt. Chương trình giáo dục cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ cũng hướng đến chương trình giáo dục chung mặc dù hướng tiếp cận cá nhân hóa vẫn được chú trọng.
Mục tiêu giám sát, quản lý cũng ít được chú trọng như ở mô hình giáo dục chuyên biệt. Việc các em được giáo dục chủ yếu trong lớp chuyên biệt và chỉ được tham gia một phần vào hoạt động của trường, cũng như các lớp hòa nhập, vẫn thể hiện rõ mục tiêu giám sát và quản lý của mô hình giáo dục này. Trẻ rối loạn phổ tự kỷ vốn gặp nhiều khó khăn về giao tiếp xã hội cũng như điều chỉnh hành vi cá nhân của mình, có thể gây ảnh hưởng đến hoạt động chung của lớp học hòa nhập. Mô hình giáo dục hội nhập vì vậy mà thường được xem là hòa nhập ở mức độ trung gian giữa hai mô hình giáo dục chuyên biệt và hòa nhập.
Ưu điểm của mô hình giáo dục hội nhập là giáo viên tiểu học và giáo viên được đào tạo về dạy trẻ rối loạn phổ tự kỷ cùng tham gia công tác chăm sóc và giáo dục trẻ rối loạn phổ tự kỷ. Do vậy các em được hỗ trợ nhiều hơn từ những thế mạnh của hai nhóm giáo viên này. Trẻ rối loạn phổ tự kỷ tham gia mô hình giáo dục hội nhập, vừa được hỗ trợ cá nhân hóa một cách thường xuyên (lợi điểm của mô hình giáo dục chuyên biệt), vừa được tham gia một cách tích cực và bình đẳng vào các hoạt động giáo dục chung của trẻ không khuyết tật (lợi điểm của mô hình giáo dục hòa nhập).
Hạn chế của mô hình giáo dục hội nhập là trẻ rối loạn phổ tự kỷ chưa thực sự hòa nhập với các bạn trong mọi hoạt động. Việc học tập của trẻ rối loạn phổ tự kỷ trong lớp chuyên biệt theo một chương trình riêng, không trùng lặp với chương trình giáo dục chung, nên các em cũng gặp nhiều khó khăn trong quá trình hòa nhập. Nhiều trẻ rối loạn phổ tự kỷ bị ức chế tâm lý không muốn học trong lớp chuyên biệt, vì giữa các em và trẻ không khuyết tật vẫn còn quá nhiều khoảng cách.
Mô hình giáo dục hòa nhập
Giáo dục hòa nhập trẻ rối loạn phổ tự kỷ là phương thức giáo dục mọi học sinh trong đó trẻ rối loạn cổ tự kỷ cũng được học như các trẻ khác trong trường bình thường.
Mục tiêu giáo dục được chú trọng, trong khi các mục tiêu về chăm sóc, phục hồi chức năng có thể không được chú ý. Do vậy mô hình giáo dục hòa nhập chỉ thực sự phù hợp với những trẻ rối loạn phổ tự kỷ không có các nhu cầu đặc biệt về chăm sóc và phục hồi chức năng.
Mục tiêu giám sát và quản lý cũng không phải là trọng tâm của mô hình giáo dục này. Trẻ rối loạn phổ tự kỷ cần có các kỹ năng kiểm soát hành vi và thích ứng cá nhân để có thể độc lập trong các hoạt động tại trường. Trong một số trường hợp, mục tiêu hòa nhập xã hội cho trẻ rối loạn phổ tự kỷ còn được chú trọng hơn các mục tiêu về giáo dục.
Ưu điểm của mô hình giáo dục hòa nhập chính là sự phát huy tối đa quan điểm bình thường hóa hoạt động giáo dục trẻ rối loạn phổ tự kỷ trên nhiều phương diện (chương trình giáo dục, đối tượng tương tác là các trẻ không khuyết tật cùng độ tuổi…). Sự thành công trong môi trường giáo dục hòa nhập của trẻ rối loạn phổ tự kỷ giúp các em gắn với cơ hội hòa nhập ở các môi trường khác. Việc tiếp cận với các lớp học hòa nhập với trẻ rối loạn phổ tự kỷ cũng thuận lợi hơn về mặt địa lý và bản thân gia đình các em cũng giảm các áp lực về tâm lý, tài chính.
Hạn chế của mô hình giáo dục hòa nhập chính là sự hạn chế về cơ hội tiếp cận cá nhân hóa trẻ rối loạn phổ tự kỷ. Điều đó khiến cho không chỉ khả năng của cá nhân mỗi trẻ rối loạn phổ tự kỷ không được phát huy, mà còn ảnh hưởng đến cơ hội hòa nhập của các em. Những trẻ rối loạn phổ tự kỷ có những hành vi bất thường không chỉ gây ra cản trở cơ hội hòa nhập của cá nhân các em mà còn có thể ảnh hưởng đến không khí chung của lớp học hòa nhập.
Can Thiệp Đa Ngành 