Sau khi đăng phần 1, có bạn đọc phản ánh là bài viết này khó hiểu. Tôi cũng thấy vậy, nếu xem xét bài viết từ góc độ các ‘đẳng thức’ toán học. Nhưng nếu xem xét từ góc độ kinh tế học thì sẽ dễ hiểu hơn chăng. Cần lưu ý, nếu bài 2 chủ yếu bàn trên nền tảng thần kinh học, thì bài này chủ yếu bàn trên nền tảng tâm lý xã hội học. Gợi ý này nảy sinh khi tôi đọc về một giải Nobel về kinh tế năm 2002, được trao cho Daniel Kahneman, người được tôi biết như là một nhà tâm lý học nhận thức.
Nhóm ngang hàng
Khi trẻ vị thành niên trở nên độc lập với cha mẹ, chúng dành nhiều thời gian hơn cho bạn bè cùng trang lứa và hướng tới bạn bè đồng trang lứa thường xuyên hơn để được hỗ trợ và nhận dạng xã hội. Điều này được để ý bắt đầu với những người khuynh hướng đồng giới nhưng ngày càng thấy rõ liên quan đến cả những người khuynh hướng khác giới (sau này) ở tuổi vị thành niên. Một nghiên cứu kinh điển về vị thành niên và thanh niên Úc từ 13–21 tuổi, đã sử dụng kết hợp các quan sát, bảng câu hỏi, nhật ký và phỏng vấn để ghi lại. Trong giai đoạn đầu của tuổi vị thành niên, nhiều trẻ đã qua lại với một số từ ba đến chín người cùng giới tính; trẻ tương tác ít bên ngoài nhóm của mình. Nhưng một vài năm sau, trẻ sẽ ở trong các nhóm hoặc đám đông lớn hơn, được tạo thành từ một số nhóm tương tác. Đây vẫn sẽ là các nhóm cùng giới, nhưng các thành viên trưởng thành hơn hoặc có địa vị cao hơn sẽ bắt đầu tiếp xúc với các thành viên khác giới. Dần dần, các thành viên khác trong đám đông sẽ làm theo các thành viên dẫn dắt. Điều này dẫn đến một giai đoạn mà đám đông dị tính được tạo thành từ các nhóm nam và nữ liên kết lỏng lẻo. Sau đó, các mối quan hệ lãng mạn phát triển. Như vậy ‘cùng giới’ phản ánh về giới tính sinh học, còn ‘đồng giới’ phản ánh bản dạng giới.
Một nghiên cứu gần đây hơn ở Hoa Kỳ đã xác nhận những xu hướng này, sử dụng kết hợp bảng câu hỏi và phỏng vấn qua điện thoại để hỏi trẻ em và vị thành niên xem chúng đã dành bao nhiêu thời gian cho các bạn cùng lứa tuổi, từ giữa thời thơ ấu (8 tuổi) đến cuối tuổi vị thành niên (18 tuổi). Thời gian ở với bạn cùng giới tăng đều đặn từ 8 đến 14 tuổi. Sau đó, nó bắt đầu giảm, khi bắt đầu dành nhiều thời gian hơn cho những người khác giới. Thời gian ở với bạn khác giới tăng lên sau tuổi dậy thì (vì vậy, ở trẻ em gái sớm hơn trẻ em trai), nhiều hơn hẳn thời gian mà có với bạn cùng giới ở thời kì muộn hơn của tuổi vị thành niên.
Các nhà nghiên cứu này cũng đánh giá các hành vi có vấn đề (uống rượu, hút thuốc, trốn học), các triệu chứng trầm cảm, năng lực xã hội và kết quả học tập ở trường. Theo thời gian, thời gian được giám sát nhiều hơn với các bạn cùng lứa (khi có mặt một người trưởng thành hoặc lớn tuổi) tương quan với việc cải thiện kết quả học tập, trong khi thời gian không được giám sát nhiều hơn với các bạn cùng lứa cho dự đoán nhiều các hành vi có vấn đề và các triệu chứng trầm cảm hơn, có lẽ do ảnh hưởng của các bạn lớn tuổi hơn.
Tình bạn ngang hàng
Tình bạn ngang hàng khác với mối quan hệ với cha mẹ hoặc người chăm sóc. Mối quan hệ với cha mẹ thường được mô tả là một mối quan hệ một chiều, trong khi tình bạn với những người đồng trang lứa được đặc trưng như sự hỗ trợ và qua lại. Các ý kiến khác nhau có thể được bày tỏ và thảo luận các ý tưởng mới. Trong khi các mối quan hệ của cha mẹ con cái có thể trở nên gắn bó hơn trong thời kỳ vị thành niên, chúng không thực sự trở nên hỗ trợ và qua lại như các mối quan hệ đồng trang lứa.
Trong thời thơ ấu và nhi đồng, tình bạn được chính trẻ em mô tả là chơi cùng nhau và giúp đỡ lẫn nhau. Quan niệm này sâu sắc hơn ở tuổi vị thành niên với sự hiểu biết rằng bạn bè thể hiện sự thân thiết và tương hỗ trong một mối quan hệ vẫn tiếp tục dù có những thất bại nhỏ. Một thước đo chất lượng của tình bạn thường được sử dụng đánh giá bốn yếu tố tích cực: Đồng hành, Giúp đỡ, An toàn và Gần gũi. Có nhiều hoạt động xã hội căng thẳng hơn giữa bạn bè và giải quyết xung đột cũng thường xuyên hơn (một phần của biện pháp An toàn); bạn bè có thể cãi nhau, nhưng họ vượt qua những cuộc cãi vã hiệu quả hơn những người không phải là bạn bè.
Một số nghiên cứu đã sử dụng các trò chơi có tính kinh tế hành vi để kiểm tra sự tin tưởng và chia sẻ giữa các bạn đồng lứa. Ví dụ, trong ‘Trò chơi Tối hậu’, hai người chơi được chia một khoản tiền: người chơi 1 phải quyết định cách chia số tiền này và người chơi 2 có tùy chọn chấp nhận số tiền này hoặc từ chối (trong trường hợp từ chối, cả hai đều không nhận được tiền). Sự công bằng trong điều này tăng lên qua thời thơ ấu và vị thành niên, và có liên quan đến khả năng trí tuệ hóa. Trong ‘Trò chơi Niềm tin’, một lần nữa hai người chơi có một khoản tiền để chia sẻ. Ở đây, người chơi 1 có thể quyết định chia hoặc tin tưởng người chơi 2 quyết định chia, trong trường hợp đó, số tiền sẽ tăng gấp ba lần. Đây là trò chơi diễn ra một lần, vì vậy mặc dù để người chơi 2 quyết định có thể rất có lợi, nhưng nó đòi hỏi người chơi 1 phải tin tưởng người chơi 2 để chia sẻ công bằng cho anh ta hoặc cô ta. Ở giai đoạn đầu tuổi vị thành niên, người chơi có xu hướng đưa ra những lựa chọn mang tính định hướng bản thân nhiều hơn; ở tuổi vị thành niên sau này, họ xem xét hậu quả cho người khác nhiều hơn. Họ cũng có xu hướng phân biệt rõ ràng trong đối xử hơn, thân thiện hơn với bạn bè. Một số thay đổi này có liên quan đến sự thay đổi hoạt động trong các vùng não xã hội.
Bản chất của tình bạn đã bị ảnh hưởng trong những năm gần đây do việc sử dụng phổ biến internet và các trang mạng xã hội. Ví dụ, những người trẻ có thể có rất nhiều ‘bạn bè’ trên Facebook, bao gồm cả những người quen thuộc offline nhưng cũng có những người chỉ biết online. Thảo luận về bản chất của bạn bè online đã tạo ra hai lập trường đối lập. Giả thuyết về ‘sự dịch chuyển’ lập luận rằng tình bạn online, có số lượng nhiều hơn nhiều và thường thiếu sự tiếp xúc trực tiếp, về cơ bản là hời hợt hơn; đang thay thế tình bạn offline truyền thống nhưng không có những phẩm chất như sự thân thiết và hỗ trợ. Ngược lại, giả thuyết ‘kích thích’ lập luận rằng tình bạn online có thể bổ sung chất lượng và số lượng giao tiếp, dẫn đến gia tăng sự thân mật và hỗ trợ.
Hiện tại, bằng chứng được cho là có lợi hơn cho giả thuyết kích thích. Những người bạn offline hiện tại có thể giao tiếp thường xuyên hơn bằng cách lên mạng và nói chung điều này tạo điều kiện cho sự gần gũi. Một số thanh niên có thể lúng túng khi giao tiếp trực tiếp có thể cảm thấy dễ dàng hơn khi chia sẻ thông tin và phát triển sự thân thiết với bạn bè khi online. Tuy nhiên, đây là một tình huống đang thay đổi nhanh chóng, khi mức độ thâm nhập internet tăng lên đối với lứa tuổi trẻ hơn, sự ngẫu nhiên và cơ hội được cung cấp bởi các trang mạng xã hội tiếp tục phát triển.
Các vấn đề về hòa nhập
Cấu trúc của tình bạn và vị trí trong nhóm đồng đẳng đã được nghiên cứu bằng cách sử dụng các kỹ thuật xã hội học. Điều này có thể được thực hiện bằng cách quan sát, nhưng thường được thực hiện hơn bằng cách hỏi trẻ xem bạn bè của chúng là ai, hoặc ai là người mà trẻ thích nhất và ít thích nhất, trong lớp hoặc nhóm đồng lứa của trẻ. Đối với trẻ vị thành niên, bên cạnh việc yêu cầu các đề cử về tình bạn, các nhà nghiên cứu có thể hỏi những câu hỏi như, “Có những người hay đi chơi với nhau ở trường không? Họ là ai?” để xem xét cấu trúc của các băng nhóm và đám bạn lớn hơn. Bằng cách kết hợp thông tin từ những người cung cấp thông tin khác nhau, có thể phát triển bản đồ nhận thức – xã hội về cấu trúc nhóm đồng lứa ở trẻ vị thành niên. Bên cạnh việc xem xét vị trí của một cá nhân trong nhóm, cũng có thể nhìn vào vị trí trung tâm của một nhóm hoặc nhóm trong mạng lưới nhóm đồng lứa rộng lớn hơn của trường học.
Những người ở trung tâm của một nhóm xã hội và có nhiều bạn bè được mô tả là nổi tiếng. Nhưng trên thực tế, các nhà nghiên cứu đã mô tả hai loại hòa nhập ngang hàng. Hòa nhập ‘được yêu thích’ là có nhiều bạn bè và không bị nhiều người khác ghét. Thông thường, một thiếu niên nổi tiếng sẽ nhận được nhiều đề cử là thích nhất và ít nếu có thì ít được yêu thích nhất khi bạn cùng lớp bị chất vấn. Những đứa trẻ hòa nhập về mặt này thường hợp tác, thích ứng tốt và tự tin. Một loại phổ biến khác được gọi là hòa nhập ‘được công nhận’. Đây là một thước đo khả năng hiển thị xã hội thu được bằng cách hỏi bạn cùng lớp không phải họ thực sự thích ai mà là họ nghĩ ai là những học sinh nổi tiếng nhất.
Có một sự chồng chéo giữa hai hình thức này, nhưng chỉ ở mức hạn chế. Những trẻ được đánh giá cao về cả mức độ hòa nhập được yêu thích và mức độ được công nhận được nhận thức thường là những trẻ có nhiều kỹ năng tiền xã hội và xã hội (tôi chưa rõ nội dung hai loại kĩ năng này), nhưng không quá hung hăng. Tuy nhiên, những trẻ khác, mà chỉ cao về mức độ được công nhận, có thể gây tranh cãi về mặt được yêu thích. Điều này có nghĩa là họ nhận được nhiều lượt đánh giá nổi tiếng nhất nhưng cũng có nhiều lượt đề cử ít được yêu thích nhất. Họ có thể ở trong một nhóm hoặc bè phái có địa vị cao, nhưng cũng có thể là một nhóm khá thống trị, hung hăng hoặc bắt nạt. Một số nghiên cứu cho thấy rằng điều này có thể phổ biến hơn ở trẻ em gái hơn là ở trẻ em trai. Một nghiên cứu ở Mỹ đã yêu cầu trẻ vị thành niên lớp 8 mô tả ý nghĩa của việc trở nên nổi tiếng. Trở nên ‘cool’ là phản ứng phổ biến nhất.
Tuy nhiên, nhiều chàng trai đề cập đến việc thể thao và hài hước. Nhiều cô gái được đề cập đến tính hấp dẫn, nhưng cũng đề cập đến tính xấu tính, hợm hĩnh và thô lỗ; sau đó là những đặc điểm của sự hung hăng trong quan hệ, có vẻ liên quan nhiều hơn đến mức độ hòa nhập được công nhận ở trẻ em gái.
Những thay đổi do ảnh hưởng ngang hàng
Ở mọi lứa tuổi, có xu hướng tương hợp với những người khác là đáng kể — đi theo những gì bạn bè của bạn nghĩ hoặc làm. Điều này có mạnh mẽ hơn ở tuổi vị thành niên không? Một số bằng chứng cho thấy rằng sự tương hợp với các bạn đồng lứa tăng lên đến khoảng 14 tuổi trước khi giảm trở lại, có lẽ đặc biệt là cho đến lúc các hành vi chống đối xã hội được quan tâm. Tuy nhiên, có những quan điểm trái chiều về điều này. Một quan điểm nhấn mạnh sự đánh giá của bạn đồng lứa và sợ bị từ chối. Những lo lắng về tình bạn với bạn bè đồng trang lứa lên đến đỉnh điểm vào giữa tuổi vị thành niên. Một nghiên cứu yêu cầu trẻ vị thành niên hoàn thành các câu chưa hoàn chỉnh về tình bạn trong một nhóm nhỏ và phân tích kết quả về nội dung cảm xúc của trẻ. Chủ đề lo lắng và sợ hãi bị bạn bè từ chối tăng từ lúc 11 lên 13 và sau đó là 15 tuổi, nhưng giảm đi lúc 17 tuổi. Một phát hiện tương tự cũng được thực hiện liên quan đến cảm giác bị xã hội từ chối hoặc tẩy chay bởi những người bạn cùng lứa tuổi. Nghiên cứu này đã sử dụng một mô hình phòng thí nghiệm có tên là Cyberball. Cyberball là một trò chơi chuyền bóng trên internet, trong đó người trẻ nghĩ rằng họ đang chơi với hai người chơi khác (thực tế là những người chơi khác được điều khiển bởi các thuật toán máy tính để bao gồm hoặc loại trừ người tham gia). Khí sắc và lo âu theo sau khi bị loại trừ được đánh giá. Một nghiên cứu đã so sánh vị thành niên sớm (11-13 tuổi), vị thành niên trung (14-15 tuổi) và trưởng thành (22-47 tuổi) chơi trò chơi này. Các trẻ vị thành niên tỏ ra đau khổ hơn khi bị xã hội loại trừ trong trò chơi, với sự lo âu tăng lên rõ rệt nhất ở nhóm vị thành niên sớm. Trong một mô hình liên quan, các cô gái vị thành niên cho thấy sự lo âu xã hội nhiều hơn đối với sự đánh giá của bạn bè, liên quan đến việc kích hoạt các vùng não liên quan đến xử lý cảm xúc.
Một quan điểm khác cho rằng một phần của sự phát triển nhận thức và xã hội của tuổi vị thành niên là sự gia tăng tính tự chủ và trưởng thành. Điều này có thể ngụ ý rằng ảnh hưởng ngang hàng có thể bị chống lại nếu nó đi ngược lại các giá trị của riêng một người. Một số nhà nghiên cứu đã xây dựng một thước đo về Khả năng chống lại ảnh hưởng của bạn bè (RPI), bao gồm các mục như ‘Một số người đi cùng bạn bè của họ chỉ để giữ bạn bè của họ vui vẻ, NHƯNG những người khác từ chối đi cùng bạn bè của họ chỉ để giữ cho bạn bè của họ vui vẻ’, với người được hỏi điều này đúng như thế nào về họ. Họ nhận thấy sự gia tăng RPI chung theo độ tuổi từ 9 đến giữa 20 và đặc biệt là từ 14 đến 18 tuổi (mặc dù dường như có một sự sụt giảm nhỏ ở 14 tuổi). Trẻ em gái đạt RPI cao hơn trẻ em trai. Nhìn chung, có vẻ như qua tuổi vị thành niên tiềm năng ngày càng tăng về tính tự chủ và khả năng chống lại ảnh hưởng của bạn bè, nhưng ảnh hưởng của nhóm đồng lứa là rất đáng kể, và nỗi sợ hãi về sự từ chối của nhóm đồng lứa là rất cao, đặc biệt là ở lứa tuổi vị thành niên.
Gây hấn và bắt nạt
Một mặt tiêu cực hơn của mối quan hệ đồng lứa được tìm thấy khi một người trẻ bị người khác phớt lờ hoặc từ chối. Loại trừ xã hội, cũng như những nỗ lực tích cực hơn để làm tổn hại vị thế xã hội của một người nào đó trong một nhóm hoặc tình bạn của họ, có thể bằng cách lan truyền tin đồn xấu, được coi là một hình thức gây hấn được gọi là ‘gây hấn quan hệ’. Gây hấn thường được định nghĩa là hành vi nhằm mục đích làm tổn thương người khác, và theo truyền thống, hành vi này là hành vi thể xác hoặc bằng lời nói. Tất nhiên các kiểu gây hấn bằng lời nói và thể chất xảy ra ở tuổi vị thành niên, nhưng hành vi gây hấn quan hệ cũng phổ biến và tương đối nhiều hơn so với thời thơ ấu hoặc nhi đồng. Đó là một kiểu gây hấn tinh vi hơn; điều đó ít rõ ràng hơn đối với người lớn, và điều đó có thể được biện minh bởi những người làm điều đó về lựa chọn cá nhân của bạn bè hoặc chia sẻ thông tin về người khác.
Một số mức độ của hành vi gây hấn có thể được coi là quy chuẩn và thực sự là một phần của quá trình trưởng thành. Đó là điều cần phải đối phó trong suốt cuộc đời. Tuy nhiên, bắt nạt là một loại hành vi gây hấn gây ra những lo ngại đặc biệt. Bắt nạt thường được định nghĩa là hành vi gây hấn lặp đi lặp lại với sự mất cân bằng quyền lực. Nạn nhân, bởi vì họ yếu hơn về mặt thể chất hoặc tâm lý theo một cách nào đó, không thể sẵn sàng tự vệ. Những trẻ đặc biệt có nguy cơ bị bắt nạt ở trường bao gồm trẻ vị thành niên thiếu bạn tốt; trẻ nhút nhát hoặc không quyết đoán; hoặc những trẻ có một số loại khuyết tật. Quấy rối chủng tộc và tình dục cũng có thể được coi là các hình thức bắt nạt. Quấy rối tình dục thường liên quan đến trẻ em gái là nạn nhân, từ trẻ em gái hoặc trẻ em trai khác, thường liên quan đến ngoại hình hoặc danh tiếng. Điều này có thể là offline nhưng bây giờ ngày càng có thể là online. Con trai cũng có thể có nguy cơ bị bắt nạt quan hệ như vậy, nhưng thường là về các nhận xét xúc phạm về xu hướng tình dục giả định hoặc thực tế. Bắt nạt như vậy cũng có thể ảnh hưởng đến các bé gái, nhưng thường xuất hiện phổ biến và nghiêm trọng hơn đối với các bé trai.
Cách trẻ đương đầu với việc bị bắt nạt khác nhau, nhưng tìm kiếm sự giúp đỡ nói chung là một chiến lược tốt. Thật không may, sự sẵn sàng tìm kiếm sự giúp đỡ của giáo viên hoặc cha mẹ ở tuổi vị thành niên ít hơn nhiều so với thời thơ ấu. Các chương trình hỗ trợ đồng đẳng (trong đó học sinh được đào tạo để có thể đưa ra hướng dẫn hoặc tư vấn) có thể cung cấp một lộ trình thay thế để nhận được hỗ trợ, ít nhất là ban đầu. Trong hai mươi năm qua, nhận thức về bắt nạt học đường và ảnh hưởng của nó đã tăng lên rất nhiều. Nhiều trường học hiện có chính sách chống bắt nạt (một yêu cầu pháp lý ở một số quốc gia) và thực hiện các bước tích cực để giảm bớt hoặc đối phó với hành vi bắt nạt, bao gồm công việc tích hợp trong chương trình giảng dạy, các chiến lược phục hồi và các biện pháp trừng phạt theo mức độ.
Can Thiệp Đa Ngành 